VIC DANA: Ratni film

Mujo je jednu noć izveo Fatu u bioskop. Tako počinje ova naša priča. Puštao se ratni film i to jugoslovenski. Znate jugoslovenske partizanske stare filmove, koliko god realno bili loši sa slabom produkcijom i filmskim efektima, toliko glumački talenat to sve nadoknađuje. Jednostavno svima su zanimljivi za gledati iako traju dugo.

Fata se suzdržavala cijeli film, ali kad na ekranu krenu eksplozije i pucnjava, iskoristi trenutak i s olakšanjem pusti jedan glasniji prdac.

Nakon kratke pauze, Haso iz zadnjeg reda dobaci:

– A vala, pogodili pravo u kanal, nema šta!

Jugoslovenska kinematografija je tokom druge polovine 20. vijeka bila prepoznata širom svijeta po svojoj specifičnosti i kvalitetu, a jedan od žanrova u kojem je postigla posebno veliku slavu jesu ratni filmovi. Ti filmovi nisu bili samo zabava, nego i sredstvo oblikovanja kolektivnog pamćenja, identiteta i kulture sjećanja na Drugi svjetski rat, naročito na partizansku borbu. Mnogi od njih su snimani u ogromnim produkcijama, sa stotinama statista, stvarnim vojnim jedinicama i tehnikom, a pojedini su imali međunarodne koprodukcije i distribuciju. Iako ih je teško sve pobrojati, možemo govoriti o najboljim i najuticajnijim ratnim filmovima Jugoslavije, onima koji su oblikovali generacije i ostavili trag i u svjetskoj filmskoj istoriji.

“Bitka na Neretvi” (1969) – Spektakl svjetskog ranga

Jedan od najpoznatijih filmova iz cijele jugoslovenske kinematografije je „Bitka na Neretvi“, režisera Veljka Bulajića. Sniman je u ogromnoj produkciji, uz saradnju brojnih stranih glumaca poput Yula Brynnera, Orsona Wellesa i Franca Nera. Posebno se pamti i to da je Pablo Picasso dizajnirao plakat za film – što samo govori o njegovom međunarodnom značaju.
Film prikazuje čuvenu bitku iz 1943. godine kada su partizani probili obruč neprijatelja i spasili ranjenike. Dinamične scene, realistični prikazi ratnog haosa i heroizam partizana učinili su da film postane klasik. „Bitka na Neretvi“ je bila nominovana i za Oskara u kategoriji najboljeg stranog filma.

“Sutjeska” (1973) – Priča o Titu i odlučujućoj bici

Još jedan monumentalni film jeste „Sutjeska“, režiran takođe od strane Veljka Bulajića. U ovom ostvarenju Josipa Broza Tita igrao je Richard Burton, što je dodatno privuklo pažnju zapadne publike. Film je rekonstruisao jednu od najtežih i najvažnijih bitaka partizanskog pokreta – bitku na Sutjesci 1943. godine.
Ogromni pejzaži, autentične uniforme i oružje, kao i epska atmosfera, prenijeli su na ekran dramatične trenutke u kojima je partizanska vojska gotovo bila uništena, ali je ipak uspjela da se izvuče i nastavi borbu. „Sutjeska“ je bio i politički projekat jer je ojačavao kult Tita i narativa o bratstvu i jedinstvu.

“Kozara” (1962) – Ljudska tragedija i herojstvo

Film „Kozara“ režisera Veljka Bulajića spada u sam vrh jugoslovenske kinematografije. Sniman je na osnovu stvarnih događaja – velike ofanzive okupatora na Kozari 1942. godine.
Film se ističe po snažnoj emotivnoj dimenziji, prikazu patnje civila i seljaka, ali i odlučnosti partizana da se bore do kraja. Posebno je upečatljiva scena u kojoj djeca i žene stradaju u logorima, što daje filmu snažnu ljudsku, a ne samo vojnu dimenziju. „Kozara“ je osvojila brojne nagrade i smatra se jednim od najuticajnijih filmova o Drugom svjetskom ratu u jugoslovenskoj kulturi.

“Valter brani Sarajevo” (1972) – Kultni film čitavog Balkana

Režiser Hajrudin Šiba Krvavac snimio je film koji je postao legenda – „Valter brani Sarajevo“. U glavnoj ulozi bio je Bata Živojinović, jedan od najvećih jugoslovenskih glumaca.
Radnja prati njemačke pokušaje da unište tajanstvenog partizanskog vođu Valtera, koji ujedinjuje narod Sarajeva u otporu. Film se završava jednom od najpoznatijih scena jugoslovenske kinematografije, kada njemački oficir pokazuje na Sarajevo i kaže: „Das ist Valter!“ – čime grad postaje simbol otpora. Film je bio posebno popularan u Kini, gdje je stekao status kultnog i gledan je na televiziji decenijama.

“Partizanska eskadrila” (1979) – Nebeske bitke

Za razliku od većine partizanskih filmova koji su se bavili borbom na zemlji, „Partizanska eskadrila“ (režija Hajrudin Krvavac) donijela je priču o pilotskim podvizima. Film je bio prava atrakcija jer su korišteni pravi avioni, spektakularne zračne bitke i dinamična akcija.
Glavni likovi, mladi piloti koji se bore protiv daleko nadmoćnije nacističke avijacije, predstavljeni su kao simbol hrabrosti i požrtvovanosti. Film je bio izuzetno popularan kod mladih, a i danas se pamti po uzbudljivim scenama.

“Desant na Drvar” (1963) – Bitka protiv padobranaca

Ovaj film režirao je Fadil Hadžić, a fokusira se na čuvenu njemačku operaciju „Konjićev skok“, kada su padobranske jedinice pokušale da uhvate Josipa Broza Tita u Drvaru 1944. godine.
Film je pun akcije, sa snažnim scenama padobranskog desanta i borbi prsa u prsa. Iako je imao i propagandni ton, „Desant na Drvar“ je ostao upamćen po svojoj dinamici i snažnom utisku koji je ostavio na publiku.

“Okupacija u 26 slika” (1978) – Ratna drama iz Dubrovnika

Za razliku od spektakularnih epskih filmova, Lordan Zafranović je snimio „Okupaciju u 26 slika“ – potresnu dramu o Dubrovniku u Drugom svjetskom ratu. Film je šokirao tadašnju publiku svojim brutalnim scenama zločina, naročito scenom masakra u autobusu, i pokazao je tamnu stranu rata kroz perspektivu civila.
Bio je to film koji je izazvao kontroverze, ali je istovremeno proglašen umjetničkim remek-djelom. Danas se smatra jednim od najznačajnijih filmova jugoslovenske ratne kinematografije.

“Walterdefilmovi Šibe Krvavca” – Akcija i emocija

Osim „Valtera“ i „Eskadrile“, Šiba Krvavac je snimio i film „Most“ (1969), koji se fokusira na grupu partizana koja mora da digne most u vazduh kako bi spriječila njemački transport. Film je pun napetosti, ličnih drama i akcije, a ostao je zapamćen kao jedan od najboljih partizanskih akcijskih filmova.

Zajedničke odlike jugoslovenskih ratnih filmova

• Epski obim – snimani su uz ogromne resurse i često su izgledali poput holivudskih spektakala.

• Ideološka poruka – glorifikovali su partizanski pokret, Tita i ideju bratstva i jedinstva.

• Humanistička nota – i pored propagande, filmovi su često prikazivali i ljudsku patnju, tragedije civila i moralne dileme.

• Popularnost u inostranstvu – mnogi od ovih filmova bili su popularni i izvan Jugoslavije, posebno u nesvrstanim zemljama i Kini.

Jugoslovenski ratni filmovi nisu samo obična filmska ostvarenja – oni su bili kulturni fenomen. S jedne strane, služili su ideološkim ciljevima tadašnje vlasti, ali s druge strane, predstavljali su i umjetničke bisere sa snažnim porukama o slobodi, hrabrosti i ljudskoj izdržljivosti.
Danas, iako su prošle decenije od njihovog nastanka, ovi filmovi i dalje imaju svoju publiku. Mladi ih otkrivaju kao dio kulturne baštine, a starije generacije u njima pronalaze nostalgiju i podsjetnik na jedno vrijeme kada je film bio oruđe i umjetnosti i ideologije.